Γενικά
Η λήψη ενός φαρμάκου εκτός από τις ευεργετικές συνέπειές της συχνά συνοδεύεται από ανεπιθύμητες αντιδράσεις ή παρενέργειες. Οι αντιδράσεις αυτές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:
1. Προβλέψιμες αντιδράσεις. Αυτές μπορεί να εμφανισθούν σε οποιοδήποτε άτομο. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι τοξικές αντιδράσεις από υπερδοσολογία, οι παρενέργειες των φαρμάκων και οι αντιδράσεις από την αλληλεπίδραση διαφορετικών φαρμάκων που λαμβάνονται ταυτόχρονα.
2. Απρόβλεπτες αντιδράσεις. Αυτές εμφανίζονται μόνο σε ορισμένα άτομα, όπως οι αλλεργικές αντιδράσεις.
Η ακριβής συνολική συχνότητα των ανεπιθύμητων φαρμακευτικών αντιδράσεων είναι άγνωστη. Υπολογίζεται ότι το 10-20% των νοσηλευόμενων ασθενών παρουσιάζουν ανεπιθύμητες φαρμακευτικές αντιδράσεις και το 10% από αυτές είναι φαρμακευτική αλλεργία.
Με τον όρο φαρμακευτική αλλεργία εννοούμε την αντίδραση του οργανισμού μέσω ανοσολογικού μηχανισμού κατά τη διάρκεια λήψης κάποιας φαρμακευτική αγωγής
Η αλλεργία συνεπώς προϋποθέτει την εμπλοκή του ανοσοποιητικού, το οποίο έχει προηγουμένως αναγνωρίσει το φάρμακο ως ξένο εισβολέα και έχει αντιδράσει με δύο πιθανούς τρόπους: είτε με το σχηματισμό ειδικών αντισωμάτων, είτε με τη δημιουργία ειδικών κύτταρων εναντίον του συγκεκριμένου φαρμάκου.
Η διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δύο είδη αντίδρασης έγκειται στο χρόνο εμφάνισης των συμπτωμάτων μετά από τη λήψη του φαρμάκου. Αν εμπλέκονται αντισώματα, τα συμπτώματα εμφανίζονται άμεσα, μέσα σε λίγα λεπτά μέχρι μερικές ώρες μετά τη λήψη του φαρμάκου, γι’ αυτό οι αντιδράσεις αυτές ονομάζονται άμεσου τύπου. Αν εμπλέκονται κύτταρα η εκδήλωση συμπτωμάτων απαιτεί αρκετές ώρες ή μέρες από τη χρονική στιγμή της λήψης του φαρμάκου, γι’ αυτό οι αντιδράσεις αυτές ονομάζονται επιβραδυνόμενου τύπου. Οι δύο αυτές κατηγορίες διαφέρουν τόσο προς το μηχανισμό όσο και προς τη συμπτωματολογία που παρουσιάζεται.
Τρόποι εμφάνισης – Συμπτώματα
Άμεσου τύπου αντιδράσεις
Οι φαρμακευτικές αλλεργίες άμεσου τύπου εκδηλώνονται μέσα σε λίγα λεπτά από τη χορήγηση του φαρμάκου με συμπτώματα από το δέρμα (κνιδωτικό εξάνθημα, αγγειοοίδημα), το πεπτικό σύστημα (πόνος στην κοιλιά, εμετός, διάρροια), το αναπνευστικό σύστημα (ρινική καταρροή, φταρνίσματα, βήχας, δύσπνοια, οίδημα λάρυγγα) ή και το κυκλοφορικό σύστημα (πτώση στην πίεση του αίματος που εκδηλώνεται ως ζάλη, εφίδρωση, λιποθυμία).
Αν υπάρχει συνδυασμός συμπτωμάτων από 2 ή περισσότερα όργανα τότε πρόκειται για τη λεγόμενη συστηματική αναφυλαξία που μπορεί να φτάσει στην ακραία εκδήλωση του αλλεργικού σοκ, κατάσταση που είναι απειλητική για τη ζωή.
Αντιδράσεις επιβραδυνόμενου τύπου
Οι φαρμακευτικές αλλεργίες επιβραδυνόμενου ή καθυστερημένου τύπου μπορεί να εκδηλωθούν οποτεδήποτε κατά τη διάρκεια χορήγησης ενός φαρμάκου, αλλά πάντοτε με χρονική καθυστέρηση πέραν της μίας ώρας από τη λήψη της δόσης.
Τα συμπτώματα με τα οποία εκδηλώνονται οι αλλεργικές αντιδράσεις καθυστερημένου τύπου είναι πολλά και ταξινομούνται ανάλογα με το όργανο που προσβάλλεται. Συχνότερα έχουμε προσβολή του δέρματος με διάφορες μορφές εξανθημάτων. Το πιο κοινό φαρμακευτικό εξάνθημα είναι το κηλιδοβλατιδώδες (μοιάζει με αυτό της ιλαράς) το οποίο εμφανίζεται αρκετές ημέρες μετά την έναρξη της θεραπείας και κατά κανόνα δεν είναι επικίνδυνο.
Από το δέρμα όμως μπορεί να εμφανιστούν και σοβαρά εξανθήματα όπως το πολύμορφο ερύθημα, η αποφολιδωτική δερματίτιδα, το σύνδρομο Stevens – Johnson, η τοξική επιδερμική νεκρόλυση. Άλλη δερματική εκδήλωση είναι η δερματίτιδα εξ επαφής που εμφανίζεται σε σκευάσματα που χρησιμοποιούνται τοπικά στο δέρμα (αλοιφές, κρέμες, κολλύρια, ωτικές σταγόνες κλπ).
Η φαρμακευτική αλλεργία μπορεί να προσβάλει και άλλα συστήματα και να προκαλέσει σοβαρές καταστάσεις όπως ορονοσία, ηπατίτιδα, διάφορες μορφές πνευμονοπαθειών, ερυθηματώδη λύκο φαρμακευτικής αιτιολογίας κ.ά. Η φαρμακευτική αλλεργία μπορεί να εμφανισθεί με πολλά πρόσωπα, γι’ αυτό η διερεύνησή της είναι δύσκολη, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που το άτομο λαμβάνει ταυτόχρονα πολλά φάρμακα.
Φαρμακευτικά σκευάσματα που προκαλούν αλλεργίες και παράγοντες κινδύνου
Τα φάρμακα που συχνότερα προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις είναι τα αντιβιοτικά (όπως πχ οι πενικιλίνες) και τα μη-στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα (όπως πχ η ασπιρίνη). Αντιεπιληπτικά, βιολογικοί παράγοντες και χημειοθεραπευτικά είναι ορισμένες κατηγορίες που προκαλούν αρκετά συχνά φαρμακευτικές αλλεργίες. Θα πρέπει βέβαια να θυμόμαστε ότι κάθε φάρμακο μπορεί δυνητικά να προκαλέσει αλλεργική αντίδραση.
Παρόλο που έχουν εντοπιστεί ορισμένοι παράγοντες κινδύνου, σε πολλές περιπτώσεις τα αίτια μιας φαρμακευτικής αλλεργίας παραμένουν άγνωστα.
Οι σημαντικότεροι από τους παράγοντες κινδύνου είναι:
- Προηγούμενο ιστορικό φαρμακευτικής αλλεργίας.
- Ηλικία. Συνήθως οι φαρμακευτικές αλλεργίες εκδηλώνονται σε ενηλίκους επειδή έχουν ήδη πάρει πολλά φάρμακα και ο οργανισμός τους έχει αναπτύξει ευαισθησία.
- Ιογενείς λοιμώξεις. Πολλές φορές, ιδιαίτερα στα παιδιά οι ιογενείς λοιμώξεις προδιαθέτουν για την εκδήλωση φαρμακευτικών αλλεργιών.
- Τρόπος χορήγησης. Oι ενδοφλέβιες και ενδομυϊκές ενέσεις θεωρούνται πιο επικίνδυνες για την εκδήλωση μιας αλλεργίας, επειδή οι φαρμακευτικές ουσίες καταλήγουν πολύ γρήγορα στο αίμα και μπορούν να επηρεάσουν πολλά συστήματα του οργανισμού.
Διάγνωση
Η ακριβής διάγνωση του υπεύθυνου φαρμάκου που συμμετείχε σε μια αλλεργική αντίδραση είναι μια διαδικασία εξαιρετικά σημαντική και πρέπει να γίνεται έγκαιρα και έγκυρα. Η διάγνωση βασίζεται σε 4 άξονες.
Α. Στο ιστορικό του ασθενούς. Λεπτομερείς ερωτήσεις γύρω από την τρέχουσα αντίδραση και από προηγούμενες αντιδράσεις, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της διάγνωσης.
Β. Στις δερματικές δοκιμασίες – οι οποίες γίνονται από εξειδικευμένους αλλεργιολόγους και είναι διαφόρων ειδών ανάλογα με το είδος της αντίδρασης (prick tests, patch tests, ID tests κα).
Γ. Στις ειδικές εξετάσεις αίματος.
Δ. Στην ειδική δοκιμασία πρόκλησης. Πρόκειται για την ελεγχόμενη χορήγηση του φαρμάκου που πιθανολογείται ότι προκάλεσε την αλλεργία, έτσι ώστε να επιβεβαιωθεί ή να αποκλειστεί η διάγνωση. Αυτός ο τρόπος αξιολόγησης είναι η καλύτερη μέθοδος διάγνωσης και εφαρμόζεται μετά από εξαντλητικό έλεγχο και μόνο από ειδικούς αλλεργιολόγους, που είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι τόσο στην τεχνική της δοκιμασίας πρόκλησης όσο και στην αντιμετώπιση πιθανών αντιδράσεων κατά τη διενέργειά της.
Αντιμετώπιση
Η οξεία αντιμετώπισης της φαρμακευτικής αλλεργίας δεν διαφέρει από την αντιμετώπιση μιας οποιασδήποτε αλλεργικής αντίδρασης. Αν πρόκειται για μια συστηματική αναφυλαξία τότε θα πρέπει να χορηγηθεί αδρεναλίνη, εάν πρόκειται για μια αντίδραση που συμμετέχει μόνο το δέρμα συνήθως τα αντιισταμινικά και τα στεροειδή είναι αρκετά.
Συνολικά τώρα, η φαρμακευτική αλλεργία αντιμετωπίζεται με την αποφυγή λήψης του υπεύθυνου φαρμάκου, καθώς και όλων των φαρμάκων που ανήκουν στην ίδια οικογένεια με αυτό. Μετά από τον αλλεργιολογικό έλεγχο ο ασθενής θα πρέπει να γνωρίζει ποια φάρμακα πρέπει να αποφεύγει και ποια φάρμακα μπορεί να λάβει με ασφάλεια.
Εάν ο ασθενής χρειάζεται απολύτως το φάρμακο στο οποίο είναι αλλεργικός και δεν έχει άλλη επιλογή, η χορήγηση του φαρμάκου γίνεται με τη διαδικασία της απευαισθητοποίησης. Ο αλλεργιολόγος, σε ειδικά εξοπλισμένο περιβάλλον προβαίνει σε σταδιακή χορήγηση του φαρμάκου με συγκεκριμένο τρόπο.
Χρήσιμες οδηγίες – Πρακτικές συμβουλές
- Να μην λαμβάνετε φάρμακα από μόνοι σας.
- Σε περίπτωση πιθανής φαρμακευτικής αλλεργίας πρέπει να αναφέρετε το πρόβλημα στον ιατρό που σας χορήγησε τη συγκεκριμένη αγωγή.
- Αν τα συμπτώματά σας είναι αιφνίδια και έντονα, τότε κατευθυνθείτε στο εφημερεύον νοσοκομείο.
- Διακόψτε τη λήψη του «ύποπτου» φαρμάκου. Συνεχίστε το, μόνο μετά από εντολή του θεράποντος ιατρού.
- Να μη δοκιμάζετε να ξαναπάρετε φάρμακα που σας προκάλεσαν αντίδραση στο παρελθόν.
- Να απευθυνθείτε στον Αλλεργιολόγο για την επιβεβαίωση του ένοχου φαρμάκου και την αναζήτηση εναλλακτικών φαρμάκων που μπορείτε να λάβετε με ασφάλεια.
- Να κρατάτε πάντοτε σημειωμένο το φάρμακο που σας προκάλεσε την αντίδραση. Εάν η αντίδραση έγινε κατά τη διάρκεια της νοσηλείας σας να ζητάτε πάντοτε ενημερωτικό σημείωμα για το ποιο φάρμακο θεωρείται υπεύθυνο.
- Πριν σας συνταγογραφούν φάρμακα και πριν την εισαγωγή σας σε νοσοκομείο πρέπει να αναφέρετε το φάρμακο στο οποίο έχετε αλλεργία. Να επιδεικνύετε πάντα την ειδική γνωμάτευση με τις οδηγίες αποφυγής που σας έχουν δοθεί από τον Αλλεργιολόγο.
Απο τον Αλλεργιολόγο Φώτη Ψαρρό.
